Al decennia is Robert Reich een van de intellectuele hoogvliegers aan de linkerzijde van de Democratische partij. In de jaren negentig was hij minister van Sociale Zaken onder president Bill Clinton. Nu, tijdens de voorverkiezingen, roert de activistische hoogleraar zich meer dan ooit. Reich had in de jaren zestig als student eens een afspraakje met Hillary Clinton. Maar zijn sympathie gaat tegenwoordig meer uit naar haar opponent: Bernie Sanders. VN bezocht de zestiger in zijn werkkamer op Berkeley.
U strijdt al een halve eeuw hartstochtelijk voor een eerlijker inkomensverdeling in Amerika. Tevergeefs. Amerikaanse burgers zijn nu verbolgen. Waar komt dat vandaan?
‘De boosheid onder de Amerikaanse bevolking zwelt aan. Je ziet dat terug in de campagnes van Bernie Sanders, maar ook bij Ted Cruz en Donald Trump. Zowel in de VS als in Europa zie je dat populisme aanslaat als een aanzienlijk deel van de bevolking boos is over de manier waarop de economie functioneert. Die dynamiek hebben we in Amerika vier keer eerder gezien: in de jaren 1820 en 1830 in de periode van president Andrew Jackson, tussen 1902 en 1916, tussen 1933 en 1937 en een beetje in de jaren zestig. Mensen hebben nu net als toen het gevoel dat de economie georkestreerd is in het voordeel van de heersende elites.’
Hoe kan Hillary Clinton nou denken dat geld afkomstig van Wall Street geen invloed heeft op hoe mensen over haar onafhankelijkheid denken?
Is dat anders dan toen Obama werd verkozen in 2008?
‘Het zijn heel andere tijden. In de tussenliggende jaren heeft een viertal grote veranderingen plaatsgevonden. Als eerste: het geld in de politiek. Met haar Citizens United-uitspraak heeft het Hooggerechtshof de sluizen opengezet voor het grote geld in de politiek. Er zat al veel geld in de politiek in de VS. Maar met deze uitspraak zijn de machtsverhoudingen tussen de grote bedrijven en de burger drastisch gewijzigd. Ten tweede zagen we de afgelopen acht jaar een dramatische toename van de ongelijkheid. Vrijwel alle vruchten van de economische vooruitgang na de crisis zijn naar de top gegaan. Ten derde zijn de uurlonen gedaald, gecorrigeerd voor inflatie. Veel Amerikanen werken harder dan ooit, maar zijn geen spat vooruit gekomen. Ten vierde hebben veel bedrijven hun fulltimecontracten met werknemers omgezet in losse contracten. Zo’n concentratie van vermogen aan de top hebben we niet meer gezien sinds de jaren 1880-1890.’
Sanders spreekt bij de Democraten namens de linkervleugel en doet het heel goed. Donald Trump doet hetzelfde bij de Republikeinen op rechts. Verrast?
‘Het heeft me verbijsterd! Ik deed vorig najaar een tour voor mijn nieuwe boek. Ik was in de Midwest en in het zuiden en ontmoette mensen die zichzelf conservatieve Republikeinen of Tea Partiers noemden. Ik vroeg ze op wie ze zouden gaan stemmen. Een aanzienlijk aantal zei te twijfelen tussen Trump en Sanders.’
De politieke scheidslijnen lopen niet meer tussen links en rechts?
‘We hebben vandaag de dag te maken met establishment tegen anti-establishment. De gevestigde orde wordt aangevallen op de vriendjespolitiek in het kapitalistische systeem. We hebben het over breed verzet tegen de dominantie van het grote geld in onze democratie.’
Wat is het eerste dat u zou doen als u zou worden gevraagd voor het kabinet-Sanders?
‘Het belangrijkste is om het geld uit de politiek te halen. Daar werk ik al jaren aan. Kijk naar de optredens van Hillary Clinton; ik ken haar al sinds ze negentien was. Ik ben een grote fan en ik denk dat ze buitengewoon bekwaam is. Maar waarom heeft ze 675.000 dollar van Goldman Sachs geaccepteerd voor drie toespraken? Ze had het geld niet nodig. Ze zegt dat ze toen nog niet wist dat ze zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap. Dat is moeilijk te geloven.’
Ze had het geld kunnen weggegeven aan een goed doel, zes maanden geleden, of een jaar geleden, of drie jaar geleden.
‘Zelfs als ze zich geen zorgen zou hebben gemaakt over het belangenconflict heeft ze de schijn natuurlijk tegen. Het is echt een blinde vlek. De perceptie doet er heel veel toe in deze tijden waarin populisme domineert. Of Hillary in werkelijkheid naar het pijpen van Wall Street danst, is moeilijk te zeggen. Maar hoe kan ze nou denken dat geld afkomstig van Wall Street geen invloed heeft op hoe mensen over haar onafhankelijkheid denken? Mensen kennen de verhalen uit de tijd van de regering-Clinton, over de Lincoln-slaapkamer in het Witte Huis, die in de verhuur ging om zijn herverkiezing mogelijk te maken. De grap was destijds dat het de enige hotelovernachting was waar de gasten een chocolaatje op het hoofdkussen achterlieten in plaats van andersom.’
Wat zegt dat over het echtpaar? Is het hebzucht? Wat is de bredere betekenis?
‘Ik voel me niet gekwalificeerd om daar iets over te zeggen. Maar ik denk dat het strategisch gezien een grote vergissing is geweest. In de jaren tachtig hadden we een congreslid met de naam Tony Coelho. Hij was het hoofd van het campagnecomité van de Democraten. Hij dacht dat Democraten het Congres voor altijd in handen zouden houden. Toen de kosten voor de televisiereclames de spuigaten uitliepen, besloot het comité bij grote bedrijven en Wall Street de hand op te houden. Coelho zei: “Waarom drinken we niet uit dezelfde beker als de Republikeinen?” Dat was een pact met de duivel. De Democraten verloren snel aan macht en werden alsnog afhankelijk van grote bedrijven op Wall Street. Ze zijn nu met handen en voeten gebonden.’
Dus ook in de periode dat u deel uitmaakte van de regering-Clinton?
‘Daar gebeurde hetzelfde. Toen Clinton vrij snel een ruk naar rechts maakte, werd hij steeds afhankelijker van campagnebijdragen van grote bedrijven, Wall Street en lobbyisten die bijdragen van rijke Amerikanen bundelden. Dan wordt het erg moeilijk om de fundamentele structurele hervormingen door te voeren die nodig zijn om de inkomensongelijkheid terug te dringen. Barack Obama was de eerste president sinds jaren die geen geld ophaalde voor de financiering van zijn campagne. Het was een kleine stap in de goede richting.’
Later vloog hij toch regelmatig met zijn regeringshelikopter naar Manhattan voor diners, feesten en lunches om geld op te halen.
‘Ik vind het op verschillende niveaus niet goed. Het beperkt je bewegingsruimte. Als je eenmaal dat faustiaanse pact hebt gesloten, is er geen weg meer terug. Het schept verwachtingen bij de rijken en de elite. Je bijt niet in de hand die je voedt; zo simpel is het. Het tweede probleem is meer sociologisch van aard. Presidenten en presidentskandidaten gaan eten en drinken met zeer rijke mensen. Ze gaan samen op reis in vliegtuigen. Ze hebben zomerhuisjes bij elkaar in de buurt. Ze slaan een balletje op de golfbaan. Hun referentiekader begint te veranderen. Ze beginnen de wereld te zien door hun ogen. Ik ben heus geen klassenstrijder, zoals ze soms zeggen. Ik denk ook niet dat CEO’s kwaadaardig zijn. Dit gaat niet over goed of kwaad, dit gaat over het zien van de wereld in een zeer beperkt perspectief.’
Vierhonderd Amerikanen
Al in 1991 waarschuwde Reich in zijn boek The Work of Nations dat in zijn land een tweedeling gaande was die de democratie ondermijnt. Reich was een van de eersten die waarschuwde voor de schaduwkant van robotisering. Door nieuwe technologieën worden komende jaren steeds meer banen overbodig. In zijn meest recente boek, Saving Capitalism, schrijft Reich dat dit niet alleen een moreel probleem is. Het zal financieel fnuikend zijn voor de grootste economie van de wereld die wordt geacht de rest van de wereld voort te trekken. Omdat de middenklasse de lonen ziet stagneren, is er volgens Reich niet genoeg vraag naar de goederen en diensten die worden geproduceerd in de VS. Amerika is niet meer wat het was in de tijd dat zijn vader Ed Reich dameskleding verkocht aan de vrouwen van fabrieksarbeiders. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog verdubbelden de lonen, ze gingen gelijk op met de groei van de economie, dat was de norm. De laatste dertig jaar is de economie nog eens verdubbeld, maar de gemiddelde Amerikaan ging erop achteruit. Een CEO verdiende na de oorlog het tienvoudige van de gemiddelde werknemer. Nu is dat het tweehonderdvoudige. Een bovenlaag van vierhonderd Amerikanen heeft de helft van alle bezit in het land in handen.
Zijn zakenmensen en topbestuurders blind voor de problemen in de VS?
‘Het stoppen van campagnebijdragen zou zelfmoord zijn. Bestuurders hebben geen idee wat er gebeurt met de gewone mensen in Amerika. Als je vermogend bent in de VS kom je geen mensen meer tegen die dat niet zijn. Je leeft in een zeer goed geïsoleerde zeepbel.’
Toch is Thomas Piketty’s boek ‘Kapitaal in de 21ste eeuw’, over de scheve welvaartsverdeling in de VS, op Wall Street niet onopgemerkt gebleven. Het is niet zo dat topbestuurders geen zorgen hebben over de volgende generaties.
‘Maar ze voelen geen verantwoordelijkheid. Zij kunnen het probleem intellectueel misschien begrijpen, maar ze hebben niet het gevoel dat ze een persoonlijk of zelfs institutioneel belang hebben om veranderingen in de economie of de politiek af te dwingen. Ze kunnen niet collectief in actie komen.’
Bedrijven hebben toch ook een eigen belang bij een kapitaalkrachtige middenklasse? De Amerikaanse economie is voor 70 procent afhankelijk van de binnenlandse vraag die van gewone Amerikanen moet komen.
‘Ik heb hierover gesproken met een topman van het grootste hightech bedrijf in Amerika. Hij zat op uw stoel, maar ik ben niet van plan om zijn naam te onthullen. Hij zei: “Ik ben het met u eens over de ongelijkheid. Ik ben het zelfs met u eens dat we onszelf potentieel veel pijn doen. Maar alleen kan ik niets doen.” Hij zei in een keiharde concurrentiestrijd verwikkeld te zijn met andere bedrijven die allemaal proberen om zo veel mogelijk geld verdienen. Ik verwacht ook niet dat CEO’s het alleen doen.’
Waarom zouden topbestuurders en bedrijven die speelruimte uit handen willen geven? Hoe geloofwaardig is dat?
‘Ik denk dat het in het belang is van bedrijven en de captains of industry om een politieke vuist te maken voor een hoger doel: het tegengaan van de ongelijkheid en het redden van de democratie uit de handen van al dat geld. In feite werd de laatste echte campagnehervorming in dit land, de McCain Feingold Act, mogelijk gemaakt door CEO’s. Zij waren geschokt door de invloed van lobbyisten en hun campagnes. Ze wilden niet bezwijken voor afpersing.’
Maar toen maakte het Hooggerechtshof in 2010 deze wet deels ongedaan en zette daarmee de sluizen weer open voor geld. Waarom gebeurt daar niets tegen in Washington?
‘Obama heeft beloofd er werk van te maken, maar dat is niet gebeurd.’
Bent u teleurgesteld in Obama? Net zoals in Bill Clinton?
‘Teleurgesteld is een groot woord.’
U hebt toch ontgoocheld het kabinet van Clinton verlaten?
‘Ik vind dat Bill Clinton meer had kunnen en moeten doen. Teleurstelling suggereert een moreel probleem van niet ingeloste beloften. Mijn grote bedenkingen tegen Clinton gingen over zijn dramatische ruk naar rechts in 1995. Hij stemde opeens in met een voorstel van de Republikeinen om de bijstand drastisch terug te schroeven. Hiermee heeft hij veel Amerikanen schade toegebracht. En hij wierp de homorechten jaren terug in de tijd.’
Hij werd ook kort voor zijn herverkiezing kampioen van de vrijhandel.
‘In zijn aanpak van de vrijhandelsovereenkomsten heeft hij de rechten van werknemers verkwanseld. Hij had die afspraken moeten koppelen aan sterkere vakbonden en betere toegang tot goede banen door meer job training en meer investeringen in het onderwijs. Maar dat deed hij niet. Zowel Bill Clinton als Barack Obama hebben niets gedaan aan campagnefinancieringshervorming. Dat beschouw ik als een fundamentele mislukking, omdat structureel weinig goeds gedaan kan worden als we het grote geld niet uit de politiek duwen.’
Ik denk dat Obama toch de geschiedenis in zal gaan als een van de beste presidenten die we ooit hebben gehad. Hij heeft zijn cool behouden.
Als u kijkt naar de groeiende welvaartskloof onder Barack Obama, dan moet u toch meer kritiek op hem hebben?
‘Ja en nee. Vergeet niet dat Obama de eerste twee jaar volledig werd geabsorbeerd door de bankencrisis en alles wat daaruit volgde. In een perfecte wereld zou hij sociale hervormingen hebben doorgevoerd. De Employee Free Choice Act had het moeilijker moeten maken voor werkgevers om de toetreding van werknemers tot vakbonden te verbieden. Maar ook die wet is blijven liggen. In feite hebben bedrijven sinds de jaren tachtig alles gedaan wat ze konden om vakbondsvorming zwaar te ontmoedigen. Veel van die tactieken waren trouwens illegaal. Obama had die eerste twee jaar kunnen benutten om dit te doorbreken, maar dat is dus niet gelukt. Hij heeft verzuimd om een aantal vliegen in één klap te slaan. Door vakbondsvorming te vereenvoudigen, had hij de lonen over de volle breedte omhoog kunnen krijgen. De daling van de organisatiegraad van werknemers heeft direct bijgedragen aan de daling van het gemiddelde inkomen van de Amerikaan. Obama heeft misschien wel weten te voorkomen dat het land in een nieuwe Grote Depressie terecht zou komen. Ik denk dat hij in het algemeen uitstekend werk heeft gedaan in zeer, zeer moeilijke omstandigheden.’
Aan de andere kant heeft Obama al na twee jaar alle politieke ruimte verspeeld. Hij verloor het Huis van Afgevaardigden aan de Republikeinen en kreeg er geen wet meer door.
‘Het is tegenwoordig heel moeilijk voor een Democratisch politicus om iets belangrijks te doen én het Congres acht jaar te behouden. Dat komt mede omdat de Republikeinen de macht hebben opgeëist in de staten door het toepassen wat we “gerrymandering” noemen. Dat is een controversiële manier om verkiezingsdistricten opnieuw in te delen. Verder wordt het kiezers continu extra moeilijk gemaakt om hun stem uit te brengen. We zien dat veel mensen niet meer stemmen door het aanscherpen van de wetgeving voor identificatieplicht. De Republikeinse partij is meer een politieke partij op lokaal niveau dan een presidentiële partij. Democratische presidenten krijgen het vaak snel lastig omdat ze hun meerderheid in het Congres verliezen.’
Hoe zou u de politieke kleur van Obama omschrijven?
‘Hij is historisch gezien geen populist en zelfs geen sterk progressieve president. Als je kijkt naar de totale agenda van Obama zou je hem een liberale Republikein noemen. Die zijn eigenlijk al een jaar of tien, vijftien uitgestorven. Deze mensen wilden liberale doelen bereiken door middel van conservatieve methodes. Obama had heel eenvoudig de Affordable Care Act kunnen baseren op het bestaande Medicare. Maar Obama weigerde het publiek te mobiliseren en koos voor een deal met de farmaceutische bedrijven en de grote particuliere verzekeraars. Ik denk dat Obama toch de geschiedenis zal ingaan als een van de beste presidenten die we hebben gehad. Hij heeft zijn waardigheid en zijn cool weten te behouden. Dat deed hij ondanks meedogenloze aanvallen vanuit de rechtervleugel in het politieke spectrum. De Affordable Care Act is een belangrijke stap voorwaarts in de richting van universele gezondheidszorg. Bijna iedere president sinds Franklin D. Roosevelt heeft geprobeerd daaraan te werken. Maar zonder succes.’
1 meter 49
Reich is altijd zeer uitgesproken gebleven, en zit vol zelfspot. Als gevolg van een botziekte kreeg hij in zijn jeugd te maken met een groeistoornis; hij werd niet langer dan 1 meter 49. Grapjes over zijn lengte maakt hij aan de lopende band: bij zijn benoeming door Bill Clinton in de jaren negentig grapte hij dat hij allang vermoedde dat hij op de ‘shortlist’ stond. De documentaire Inequality for All uit 2013 over Reich begint met een rondrit in zijn Mini Cooper waarmee hij zich vergroeid voelt. Ook zien we Reich rondlopen met de houten kist die hij nodig heeft om boven het spreekgestoelte uit te komen. ‘Ze hebben me gevraagd het kort te houden.’ Een andere Reich-klassieker: op een podium met Republikeinen in zijn gehoor zegt hij graag: ‘Ziet u hier big government staan?’
Bij ons afscheid in de deur van zijn werkkamer zal hij zijn hand uitsteken en omhoog kijken: ‘Jullie Nederlanders zijn, eehh, lang.’
U lijkt een overtuigd aanhanger van Bernie Sanders. Hoewel u niet direct uw steun uitspreekt.
‘Bij de Democraten gaat het niet om een verkiezing tussen Clinton en Sanders; het gevecht gaat tussen Clinton en een beweging die toevallig onder leiding staat van Sanders. Hij had net zo goed kunnen staan onder leiding van Elizabeth Warren of iemand anders. Jongeren vormen het hart van deze beweging. Het is ongelooflijk hoeveel steun Sanders heeft onder jongeren.’
Is het niet jammer dat een grijze man van 74 deze beweging aanstuurt? Waar zijn de jongeren zelf?
‘Dit is een deel van het probleem. In de afgelopen dertig jaar is het cynisme over de politiek sterk gegroeid. Ik waarschuw studenten altijd dat dit een selffulfilling prophecy is. Als je cynisch blijft over de politiek, dan geef je democratie op. Dat is precies wat de gevestigde belangen willen die de politiek beïnvloeden met geld. Daarom ben ik zo blij dat studenten en jonge mensen dat steeds beter begrijpen. Ze staan in de voorhoede van deze beweging die niet zomaar zal verdwijnen. Ongeacht wat er gebeurt in de verkiezingen. Als deze beweging dit jaar niet zegeviert, doet ze dat wel in 2020.’
Republikeinen als Alan Greenspan zeggen iets vergelijkbaars. Zij denken dat Amerika in elk geval in 2020 klaar is voor een terugkeer van een conservatieve president in het Witte Huis.
‘O, maar hij heeft het gewoon over politiek. Mensen besteden veel te veel tijd aan het praten over inkomensoverdracht en belastingen. Het draait om de structuur van de markt, hoe de markt is georganiseerd. Dát moet anders. Zeer machtige belangengroepen hebben stilletjes de politieke strijd gewonnen en de regels in hun voordeel omgezet. Deze beweging gaat niet over de Democraten of de Republikeinen. Ik heb het over iets groots, buiten de politiek. Dit gaat over het opeisen van de vruchten van de economie en over het opeisen van een politieke structuur waarin de overgrote meerderheid het voor het zeggen heeft in plaats van een steeds kleinere en steeds rijkere elite.’
Robert Reich
Bekend van
Robert Reich (1946) was topambtenaar onder Ford en later onder Jimmy Carter. In de jaren negentig gaf hij een hoogleraarschap in Massachusetts op om minister te worden onder zijn oude studentenvriend Bill Clinton, die de boeken van Reich over ongelijke verdeling van de welvaart zei te verslinden. Reich hoopte in Washington een betere arbeidsmarktpolitiek te introduceren en een eerlijker verdeling van de welvaart, maar dat liep uit op een deceptie. Reich is ook bekend van de documentaire Inequality for All.
Waarom
Publiceerde onlangs het boek Saving Capitalism. Op dit moment is hij bijzonder actief als het sociale geweten van weldenkend Amerika in de verkiezingsstrijd.
Enz
Reich is momenteel razend populair. Via Facebook en Twitter bestookt hij de buitenwereld met vlijmscherpe analyses. Reich is trots dat hij meer dan een miljoen likes heeft op Facebook. Zijn hoorcolleges trekken standaard uitpuilende zalen met meer dan duizend studenten.
Je reactie wordt geplaatst zodra deze is goedgekeurd. Je reactie is geplaatst.